Դավիթ Բեկ

Դավիթ Բեկ

Դավիթ Բեկ (ծննդյան թ. անհայտ– 1728), հայ զորավար, իրանական խաների ևթուրքական նվաճողների դեմ Սյունիքի գյուղացիական ազատագրական շարժմանառաջնորդ:

Պատմական ակնարկ

Արևելյան Հայաստանի բնակչությունը XVIIIդ. սկզբերին իրանական խաներիբռնության ներքո ենթարկվում էր սոցիալական ու ազգային ճնշման, որից ելք էրորոնում ապստամբական շարժման մեջ։ 1720-ական թթ. հայ ազատագրականշարժումները նոր վերելք ապրեցին, մտան զինված պայքարի շրջանը։ Գործողությանմեջ դրվեց Ռուսաստանի օգնությամբ Հայաստանն ազատագրելու՝ Իսրայել Օրուծրագիրը։ : Սյունիքում հայ ազատագրական ուժերը, սակայն, անհրաժեշտ չափովհամախմբված չէին, իսկ շրջակա պարսկամետ իշխանները հզոր էին: Շարժմանառավել աչքի ընկնող կենտրոններն էին Ղարաբաղն ու Սյունիքը։ Ազատագրականշարժմանը նպաստող գործոններ էին՝ Իրանում սկսված խռովությունները.հատկապես աֆղանների ապստամբությունը, 1722–ին նրանց կողմից Իրանիմայրաքաղաք Սպահանի գրավումը և Սեֆյանների ազդեցության անկումը։ Հայերինառանձնապես ոգևորում էր կասպիական ափերին ռուսական զորքերի հայտնվելը,ինչպես նաև հայ–վրացական զինակցության առկայությունը։ Այդանհավասարակշռությունը հաղթահարելու, վրաց ազատագրական ուժերի հետկապեր հաստատելու նպատակով Սյունիքից Վրաստան է մեկնում հայ առևտրականՍտեփանոս Շահումյանը:1722–ին Ղափանի ավագների անունից նա դիմեց Վրացթագավոր Վախթանգ VI–ին և խնդրեց նրա բանակում եղած հայ նշանավորզորականներից (30 կտրիճներ) ուղարկել Կապան ՝ ժողովրդի զինված շարժումըգլխավորելու համար։ 1722–ի վերջին մի խումբ հայ զինվորականների հետ ԹիֆլիսիցԴավիթ Բեկը ուղարկվում է Սյունիք:

Հաստատվելով Շինուհայր ավանում՝ նրանք իրենց շուրջն են համախմբել տեղի զինվածուժերը, վերականգնել են հին բերդերն ու ամրությունները, ստեղծել ռազմական հենակետեր ևռազմական խորհուրդ: Աչքի ընկած զորականներից Մխիթարը նշանակվել է սպարապետ,առանձին զորաջոկատների հրամանատարներ են դարձել Տեր-Ավետիսը, Փարսադանը,Թորոսը և ուրիշներ: 

Առաջին հաղթական մարտը Դավիթ Բեկը մղել է 1722 թ-ի աշնանը՝ ջևանշիր  քոչվոր ցեղի դեմ:Այդ հաղթանակը մեծացրեց Դավիթ Բեկի հեղինակությունը: Այս ամենից հետո նա հակահարված է հասցրել մահմեդականություն ընդունած հայ մելիքներ Բաղրին (Տաթևի մոտ),Ֆրանգյուլին (Արծվանիկում) և թուրք-թաթարական մի շարք ցեղապետների: Առաջինհաղթական մարտը տեղի ունեցավ 1722թ. աշնանը ջևանշիր կոչվող քոչվոր ցեղի դեմ:Հատկապես կարևոր էր մահմեդականություն ընդունած մելիք Բաղրին պատկանող՝ Տաթևիմոտ գտնվող ամրոցի գրավումը: Դավիթ Բեկը մելիք Բաղրին ձերբակալելով՝ բերում է Շնհեր ևհրամայում տասներկու օր եկեղեցում բոլորի ներկայությամբ բարձր ձայնով ասել. «Լո՛ւյսԼուսավորչի հավատին, վայ ուրացողին»: Այնուհետև Դավիթ Բեկը հրամայում է կտրել նրագլուխը, իսկ ինքը գալիս և բնակվում է  Տաթևում: Սյունիքի ազատագրական շարժման դեմհանդես եկան ու Կապանի ապստամբների վրա հարձակվեցին շրջակա մահմեդականտիրակալները: Վճռական ճակատամարտը տեղի ունեցավ Չավնդուրի մոտ, որտեղ հայզորականները վճռական հաղթանակ տարան:

1724 թ-ի սկզբին օգնության հասած Արցախի ազատագրական շարժման ղեկավար ԱվանՅուզբաշու զորամասի (2 հազար մարտիկ) հետ հաղթական մարտեր է մղել Օրդուբադի,Նախիջևանի, Բարգուշատի, Ղարադաղի խաների դեմ: Հայկական զորքերը ՄխիթարՍպարապետի և Տեր-Ավետիսի հրամանատարությամբ գրավեցին նաև Զևայի անառիկ բերդը՝ջախջախելով տեղի մոտ 4000-անոց կայազորը: Հաջորդ կարևոր հենակետը Որոտան բերդն էր, որի գրավման համար հայկական զորքերը մեծջանքեր էին գործադրել: Հակառակորդին հաջողվել էր հետ մղել հայկական զորքերի չորսգրոհները: Հերթական գրոհի ժամանակ հայերին հաջողվում է անցք փորել պատի մեջ և,ներթափանցելով բերդ, գրավել այն: Թուրքական բանակները Երևանի գրավումից հետո շարժվում են դեպի Սյունիք ևԱտրպատական:: և, Դավիթ Բեկը Սյունիքում ստեղծել է հայկական անկախիշխանապետություն, որի կենտրոնն էր Հալիձորի բերդը: 1724–25 թթ-ին Դավիթ Բեկը և նրազորահրամանատարները հաջող մարտերով երկրամասը մաքրել են մահմեդականհրոսակներից: 

1724 թ-ի սեպտեմբերի 26-ին`  Երևանի գրավումից հետո, թուրքական զորքերը շարժվել ենդեպի Սյունիք և Ատրպատական: 1726 թ-ին փորձել են գրավել Սյունիքը և վերջ տալ հայկականիշխանությանը: Օսմանյան զորքերին և նրանց միացած տեղացի մահմեդականիշխանավորների զինուժին հաջողվել է գրավել մի շարք հայկական բնակավայրեր: ԴավիթԲեկը ստիպված իր զորքով ամրացել է Հալիձորի բերդում: 1727 թ-ի մարտին թուրքերըպաշարել են Հալիձորը: Հայկական ուժերին հաջողվում էր հետ մղել թշնամու համառգրոհները: Հակառակորդը կրկին ծավալուն գրոհ կազմակերպեց պաշարման մեջ գտնվողՀալիձորի վրա: Թուրքական զորքերը, աստիճաններ մոտեցնելով բերդի պարիսպներին,փորձեցին բարձրանալ պարիսպների վրա: Յոթ օր շարունակ պաշարման մեջ գտնվող հայռազմիկները մեծ քանակությամբ թուրքական զինվորների ցած գլորեցին պարիսպներից: Բերդիհրամանատարությունը որոշեց ճեղքել պաշարումը, դուրս գալ շրջափակումից և անցնելհակահարձակման: Մխիթարն ու Տեր-Ավետիսը դիմեցին հայ զինվորներին. «Արիացեք, միերկնչեք, հետևեցեք մեզ, եթե հասել է մեր վախճանը՝ քաջաբար մեռնենք, որովհետև մեզ համարավելի լավ է արիությամբ պարիսպներից դուրս մեռնել, քան այստեղ, մեր աչքերի առաջ տեսնելմեր ընտանիքների ու բարեկամների մահը»: Նրանց հետևեցին երեք հարյուր զինվածներ:Պաշարվածներն, աննկատ դուրս գալով բերդից, հանկարծակի հարձակվեցին թշնամու վրա:Խուճապի մատնված թշնամու զորքերը, մեծ կորուստներ տալով, դիմեցին փախուստի: Այդ օրնօսմանցիների բանակից ընկավ տասներեք հազար զինվոր, իսկ հայ զինվորներից՝ շատ քչերը:Թշնամուց խլվեց հարյուր քառասունութ դրոշ և նրանց բանակի ամբողջ կողոպուտն ուունեցվածքը: Հալիձորի հաղթանակն օսմանյան բանակների դեմ տարած հաղթանակներիցամենախոշորն ու նշանավորն էր: Բարձրացավ հայկական զորքերի մարտական ոգին, նրանքսկսեցին Կապանն արագորեն մաքրել թուրքական զորքերից: Օսմանյան բանակը,նահանջելով, կենտրոնացավ Մեղրիում: Հայկական զորքերը Մխիթար Սպարապետի և Տեր-Ավետիսի հրամանատարությամբ հարձակման անցան Մեղրիի վրա: Մեղրեցիներիցբաղկացած մի ջոկատի հաջողվեց աննկատ թափանցել Մեղրի: Այն ժամանակ, երբ թուրքերըշարժվում էին դեպի Փոքր թաղ՝ դիմագրավելու հայերի գրոհին, Մխիթար Սպարապետի և Տեր-Ավետիսի ջոկատը թիկունքից գրոհում է թշնամու վրա: Անակնկալի գալով՝ թուրքերըշարժվում են դեպի Մեղրիի կիրճը, որի ելքը նախօրոք գրավել էին հայերը: Թուրքերընախընտրեցին շարժվել դեպի Արաքս և անցնել գետը: Հետապնդելով թշնամուն՝ հայկականզորքերը ազատագրեցին Մեղրին և հակառակորդի դեմ լիակատար հաղթանակ տարան:Հալիձորի և Մեղրիի հաղթանակները ոգևորություն առաջացրեցին հայկական զորքերի մեջ: Հայ-պարսկական ռազմական համագործակցությունը Թուրքական բանակների դեմ պայքարիհաջողությունը ամրապնդելու նպատակով Դավիթ Բեկը պատվիրակություն է ուղարկումպարսից շահ Պարսից շահ Թահմազի մոտ՝ համագործակցության առաջարկությամբ: Դրան իպատասխան ստացվում է շահի լիակատար հավանությունը: Նա հատուկ հրովարտակովճանաչում է Դավիթ Բեկի իշխանությունը, նրան իրավունք վերապահում դրամ հատելու: Շահըիր շրջաբերականում կոչ էր անում շրջակա պարսկական կառավարիչներին՝ ճանաչել ևհամաձայնեցված գործել Դավիթ Բեկի հետ: Ավելին, շահի հրամանով թուրքականարշավանքին դիմագրավելու համար պարսիկ կառավարիչները պարտավոր էին զինվածօժանդակություն ցուցաբերել Դավիթ Բեկին ու հայկական իշխանությանը: Մխիթար Սպարապետ: Ապստամբության ավարտը 1728 թվականը շրջադարձային եղավ Սյունիքի ազատագրական պայքարի համար: Այդթվականին մահացավ Դավիթ Բեկը: Կապանի զինվորական հրամանատարություննամբողջությամբ անցավ Մխիթար Սպարապետին, որը շարունակեց գլխավորել պայքարըթուրք զավթիչների դեմ: Թուրքական բանակը, կրած պարտություններից ուշքի գալով, կրկին հարձակվեց Սյունիքիվրա: Այդ գրոհին դիմագրավելու ժամանակ հայկական զորքերի հրամանատարության մեջտեղի ունեցավ պառակտում: Երբ հակառակորդը կրկին պաշարեց Հալիձորի բերդը, ՄխիթարՍպարապետը պահանջեց շարունակել պաշտպանությունը և ուժասպառ անել թշնամուն, իսկՏեր-Ավետիսը նախընտրեց նրանց հետ բանակցելու ուղին: Մխիթար Սպարապետը ստիպվածէր գիշերով հեռանալ բերդից: Թուրքերը գրավեցին բերդը, կողոպտեցին ու կոտորեցին այնտեղմնացած հայ բնակչությանը: Հալիձորի անկումից հետո հայ զինվորականության միջևհակասությունները խորացան: Թեև Մխիթար Սպարապետին հաջողվեց միավորել հայկականուժերը և թուրքերի դեմ մի շարք հաջող հարձակումներ կազմակերպել, սակայնապստամբական ուժերի կազմալուծումը հնարավոր չեղավ կասեցնել:
1730թ. թուրքերին Օրդուբադում պարտության մատնելուց հետո, Խնձորեսկ վերադառնալուճանապարհին, Մխիթար Սպարապետը դավադրաբար սպանվեց: Սյունիքի ազատագրականպայքարի ելած զորքերը, հետզհետե կազմալուծվելով և միայնակ մնալով թշնամու գերակշիռուժերի դեմ, չկարողացան վերջնական հաղթանակի հասնել:

Այդուհանդերձ, ազատագրական այդ պայքարը խոր հետք թողեց, բարձրացրեց հայ ժողովրդիինքնագիտակցությունն ու ազատասիրական ոգին, հավատ ներշնչեց սեփական ուժերինկատմամբ: Պարսից պետությունը ստիպված էր իր հետագա քաղաքականության մեջ հաշվինստել հայկական մելիքությունների հետ, ճանաչել նրանց իրավունքներն ուինքնիշխանությունը: Արցախի և Սյունիքի ազատագրական շարժումը մեծ արձագանք գտավ ողջ հայության մեջ: Այնոգեշնչում էր նաև հայ ժողովրդի հաջորդ սերունդներին և հավատով լցնում իրենց ուժերինկատմամբ:

Գրականություն

Դավիթ Բեկին են նվիրված Րաֆֆու «Դավիթ Բեկ» պատմավեպը (1882 թ.), Արմեն Տիգրանյանիհամանուն օպերան (1941–50 թթ.), «Դավիթ Բեկ» գեղարվեստական կինոնկարը (1944 թ.,Հայֆիլմ): Նրա անունով կոչվել են փողոցներ Երևանում և ՀՀ այլ քաղաքներում, թաղամաս՝Կապանում, որտեղ կանգնեցված է զորավարի ձիարձանը:

Հալիձոր

Հալիձորի բերդը գտնվում է Կապանի մոտակայքում։ Կառուցվել է XVIIդ. սռաջին կեսին՝ որպեսկուսանաց անապատ:

XVIII դարում իր անառիկ դիրքի շնորհիվ դարձել է Դավիթ Բեկի ազատագրականպայքարի գլխավոր ամրոցը և Սյունիքի հայկական իշխանության կենտրոնը։Գտնվում է Ողջի գետի ափին։ Պարիսպները հատակագծում ունեն տեղանքից բխողանկանոն քառանկյան ձև։ Միակ, կլոր բուրգը ամրոցի հարավ-արևմտյան անկյունումէ։ Մուտքերը երկուսն են՝ հարավային և արևմտյան պարիսպներում։ Ամրոցիանսամբլում իր տեղադրությամբ և չափերով գերիշխողը եկեղեցին է՝ կառուցվածանմշակ բազալտի խոշոր քարերի կրաշաղախով։ Ունի թաղածածկ դահլիճիհորինվածք, բեմի երկու կողմերում՝ զույգ ավանդատներ։ Եկեղեցուն հյուսիսից ևհարավից կից թաղածածկ երկհարկ շինությունները գավթի դեր են կատարել, իսկտանիքներից գնդակոծել են գրոհող թշնամուն։ Հալիձորի բերդի պաշտպանականհաջող համակարգը և անառիկ դիրքը հնարավորություն են տվել այստեղպատսպարված Դավիթ Բեկին իր փոքրաթիվ զինակիցներով դիմադրել թուրքականբանակի պաշարմանը: